Skotnicki Jan, krypt. J. S. (1876–1968), malarz, grafik, działacz polityczny. Ur. 29 VIII w Bobrownikach (wg aktu chrztu – w Podwierzbiu) w rodzinie ziemiańskiej, był synem Jana oraz Cecylii z domu Sestié, bratankiem Antoniego (zob.), młodszym bratem Czesława (zob.).
S. uczył się w gimnazjum Wojciecha Górskiego, a następnie w gimnazjum Jana Pankiewicza w Warszawie. Równocześnie prowadził trzy kółka samokształceniowe w warszawskich szkołach realnych. Należał do centralnego zarządu, kierującego pracą samokształceniową młodzieży w Warszawie. W r. 1893 jako uczestnik obchodów 3 maja w Ogrodzie Botanicznym był odnotowany w protokółach policyjnych. W r. 1895 za udział w organizacjach samokształceniowych został przez władze rosyjskie wydalony z Warszawy i internowany w Pińsku, gdzie uczęszczał do gimnazjum i w r. 1897 zdał maturę. Następnie wrócił do Warszawy i uczył się malarstwa w Klasie Rysunkowej pod kierunkiem Adama Badowskiego. W r. 1898 przeniósł się do ASP w Petersburgu, gdzie kształcił się pod kierunkiem L. N. Baksta i Jana Ciąglińskiego. W końcu 1899 r., w związku z udziałem w demonstracji przeciwko władzom Akademii, S. musiał opuścić Petersburg. W l. 1900–3 studiował w ASP w Krakowie kolejno pod kierunkiem Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera i Teodora Axentowicza. Równocześnie jako wolny słuchacz uczęszczał na wykłady z zakresu historii sztuki i filozofii na UJ. Został członkiem akademickiego stowarzyszenia «Zjednoczenie». Brał udział w życiu krakowskiej cyganerii; uczestniczył m. in. w weselu Lucjana Rydla w Bronowicach, przyjaźnił się z Włodzimierzem Tetmajerem. W końcu 1903 r. wyjechał ponownie do Petersburga i kontynuował studia malarskie w tamtejszej ASP. W r.n., w związku z udziałem w manifestacjach studenckich na pl. Kazańskim, musiał uciekać do Finlandii. Stamtąd udał się do Paryża; studiował tu malarstwo w Académie Colarossi (wg Swieykowskiego w Académie de la Grande Chaumière). W r. 1905 ożenił się tam z Teodorą z Trenklerów, pasierbicą łódzkiego przemysłowca i mecenasa sztuki Henryka Grohmana (zob.).
W r. 1905 S. przyjechał do Krakowa, był tam współzałożycielem kabaretu «Zielony Balonik» i współrealizatorem plastycznym jego programów. Zaczął intensywnie uprawiać twórczość malarską: malował (olejno) przede wszystkim pejzaże, sceny o charakterze rodzajowym, kompozycje symboliczne, a także martwą naturę (np. obrazy Zima, Na rynku, Zamiatacze ulic, W ogrodzie, Ulica w Paryżu, Jak w bajce, Piast i Rzepicha), cykle pejzaży tatrzańskich i kresowych. S. rysował też (ołówkiem, kredką) pełne wyrazu portrety swych znajomych i przyjaciół, głównie ze świata artystycznego, np. Jana Stanisławskiego, Juliana Fałata, W. Tetmajera, L. Rydla, Leona Wyczółkowskiego (wiele z nich jest reprodukowanych we wspomnieniach S-ego Przy sztalugach i przy biurku). Projektował też kilimy (np. Anioł, Pawie piórka białe). Krytyka młodopolska traktowała twórczość S-ego z uznaniem. Później opinie o niej stały się bardziej powściągliwe, a nawet lekceważące. Mieczysław Wallis wywodził malarstwo S-a z tradycji monachijskiej secesji, charakteryzował je jako «powabne dla oka, choć pozbawione silniejszych akcentów indywidualnych, układy dekoracyjne płaskich plam barwnych». S. opublikował w miesięczniku „Krytyka” kilka artykułów podpisanych krypt. J.S., bądź nie podpisanych, dotyczących ruchu artystycznego w Krakowie.
S. wystawiał swe prace w Tow. Przyjaciół Sztuk Pięknych (TPSP) w Krakowie w l. 1904 (debiut na wystawie jubileuszowej), 1911 (ze spółdzielnią «Kilim»), 1913, w TPSP we Lwowie w r. 1906, wielokrotnie w Tow. Zachęty Sztuk Pięknych (TZSP) w Warszawie: 1906, 1907, 1908/9, 1910, 1910/11, 1912 (ze spółdzielnią «Kilim»), 1912/13, 1913 (wystawa grafiki S-ego), 1914 (grafika), 1918 (wystawa indywidualna). Wziął udział w wystawie grafiki w Zakopanem w r. 1911.
W r. 1908, ze względu na stan zdrowia żony, przeniósł się do Zakopanego, gdzie przebywał z niewielkimi przerwami do r. 1917; miał tam własną willę – «Zofiówkę». W r. 1909 wraz z Kazimierzem Brzozowskim, Władysławem Skoczylasem i Janem Dworskim założył Tow. Sztuki Podhalańskiej. Zainteresował się w tym okresie technikami graficznymi, a zwłaszcza akwafortą. W r. 1910 z jego inicjatywy założone zostało w Zakopanem tkackie stowarzyszenie spółdzielcze «Kilim», wspomagane finansowo przez Grohmana. S. kierował pracą warsztatów artystycznych tego stowarzyszenia. W r. 1911 wchodził do jury I Konkursu im. Henryka Grohmana na najlepszą grafikę. W r. 1912 był współzałożycielem Tow. Przyjaciół Sztuk Graficznych (TPSG) w Warszawie (był jego wiceprezesem). W listopadzie 1913 wygłosił w siedzibie Towarzystwa (w kamienicy Baryczków) cykl 12 wykładów pt. O różnicach technik graficznych. Należał też do TZSP w Warszawie. W wydanym w r. 1913 przez Antykwariat Polski H. Wildera „Katalogu prac współczesnych artystów” pomieszczono 41 prac graficznych S-ego.
Po wybuchu w r. 1914 pierwszej wojny światowej S. wraz z Ksawerym Prausem, Kazimierzem Dłuskim i Edmundem Brzezińskim założył podległy Naczelnemu Komitetowi Narodowemu (NKN) Komitet Pomocy Wojskowości Polskiej, który organizował w Zakopanem warsztaty intendentury wojskowej oraz lazaret; S. był przewodniczącym sekcji administracyjnej i skarbnikiem Komitetu. Został też wybrany na prezesa Komitetu Pomocy Ofiarom Wojny w Zakopanem i w tym charakterze interweniował w końcu października t.r. u starosty nowotarskiego w sprawie aresztowanego w Poroninie W. I. Lenina, przyczyniając się do jego zwolnienia.
W lutym 1915 S. wyjechał na front wschodni w rejon działania II Brygady Legionów. Przebywał w miejscowościach: Moisyna, Kirlibaba, Rafajłowa i Nadwórna. Przywiózł z frontu wiele szkiców malarskich, ale działalność twórcza maskowała chyba misję polityczną. Bezpośrednio z frontu udał się do Wiednia (podobno z powodu choroby); otrzymał zakaz opuszczania tego miasta przez kilka miesięcy. W r. 1916 S. powrócił do Zakopanego, gdzie od K. Dłuskiego przejął funkcję komisarza wojskowego NKN na pow. nowotarski. W r. 1917 zaprojektował sztandar dla 3. pp Legionów. T.r. wyjechał do Warszawy. Tu został sekretarzem generalnym powstałego w czerwcu 1917 Centrum Narodowego, a następnie członkiem Ligi Państwowości Polskiej. Niemcy przeprowadzili t.r. w jego warszawskim mieszkaniu dwie rewizje, poszukując korespondencji z Komitetem Narodowym Polskim w Paryżu.
W czasie pierwszej wojny światowej powstało wiele prac S-ego o tematyce legionowej, które pokazał na wystawie «Legiony w sztuce» w r. 1915 w Wiedniu (obraz Modlitwa na froncie został zakupiony przez rząd austriacki do Galerii Malarstwa Współczesnego w Wiedniu). Wystawiał też swe prace (w różnych zestawach) na kolejnych wystawach poświęconych Legionom: w Krakowie (1916, 1924), w Warszawie i w Lublinie (1917), we Lwowie, Krakowie i Sosnowcu (1934).
W kwietniu 1918 S. został powołany na członka Rady Stanu Król. Pol., a następnie wybrany na sekretarza jej prezydium. Po wojnie w czerwcu 1919, został inspektorem szkolnictwa zawodowego Wydz. Rzeźby, Malarstwa i Sztuk Zdobniczych Min. Kultury i Sztuki (MKiS). W czasie wojny polsko-sowieckiej 1920 r. wstąpił jako kanonier do l.p. artylerii polowej. W listopadzie t.r. powrócił do pracy w ministerstwie. Po zlikwidowaniu w lutym 1922 MKiS S. został zastępcą szefa, utworzonego na to miejsce Dep. Sztuki w Min. WRiOP, a od marca 1923 do r. 1929 był jego dyrektorem. W grudniu 1922 S. stał w Zachęcie obok prezydenta Gabriela Narutowicza w czasie zamachu i na jego rękach umarł prezydent. W okresie siedmiu lat kierowania departamentem S. opracował pierwszy program działania w dziedzinie sztuki. Zapoczątkował reformę szkolnictwa artystycznego, przyczynił się do powstania wojewódzkich oddziałów konserwatorskich i in. Działalność ministerialna S-ego była różnie oceniana. Krytyczne głosy, łącznie z żądaniem ustąpienia S-ego ze stanowiska, ukazywały się w prasie, np. w „Wiadomościach Literackich” (1924), czy w „Głosie Prawdy” (1926, A. Wieczorkiewicz); zarzucano mu brak kompetencji, nieróbstwo, zwalczanie wśród urzędników departamentu wszelkiej inicjatywy i usuwanie najzdolniejszych współpracowników. Natomiast Stefan Krzywoszewski wyraził w swych pamiętnikach pochlebną opinię o S-m, pisząc, że S. «posiadał nie tylko umysł światły, ale i praktyczne zdolności administracyjne» i że «wprowadził ład do naszego życia artystycznego».
Po ustąpieniu w r. 1929 z Min. WRiOP S. podróżował; był we Włoszech i Jugosławii, a także kilkakrotnie jeździł na Polesie. Wznowił twórczość malarską, brał udział w reprezentacyjnych ekspozycjach sztuki polskiej za granicą (organizowanych przez Tow. Szerzenia Sztuki Polskiej wśród Obcych – TOSSPO), m. in. w Helsinkach, Brukseli i Londynie. Miał w TZSP indywidualne wystawy w l. 1931 i 1933. Zasiadał w jury wielu konkursów plastycznych. W r. 1930 otrzymał nagrodę za projekty znaczków pocztowych. W l. 1930–2 był doradcą artystycznym w Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych w Warszawie. W r. 1932 zamieszkał na stałe w Podkowie Leśnej koło Warszawy, gdzie wybudował własną willę. W czerwcu 1937 został wybrany na wiceprezesa Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (MPiR) w Warszawie. Został członkiem rady i zarządu Muzeum Etnograficznego, podlegającego MPiR, a także członkiem komisji wystawowej. Wg Leona Chajna S. był członkiem Wielkiej Loży Narodowej Rytu Szkockiego – «Wniesienie Światła», natomiast Ludwik Hass uważa, że S. nie miał nic wspólnego z masonerią.
We wrześniu 1939 S. pozostał w oblężonej przez Niemców Warszawie. W r. 1940 Niemcy zajęli jego warszawskie mieszkanie dla aktora Igo Syma. Przez cały czas okupacji S. przebywał w Podkowie Leśnej. Po powstaniu warszawskim 1944 r. w jego willi znalazło schronienie ok. 30 osób wysiedlonych z Warszawy.
Od grudnia 1945 do marca 1947 S. był dyrektorem Dep. Plastyki MKiS. Następnie w l. 1947–55 pracował w MPiR w Warszawie (m. in. na stanowisku wicedyrektora). Równocześnie w l. 1947–55 wykładał historię sztuki w Ognisku Kultury Plastycznej w Grodzisku Mazowieckim, a w l. 1947–50 był również kierownikiem tegoż Ogniska. W r. 1946 wraz z Zygmuntem Badowskim, Tadeuszem Cieślewskim (ojcem), Bronisławem Kopczyńskim, Zofią Stankiewicz był współorganizatorem Grupy «Niezależni». Obrazy S-ego były eksponowane na trzech wystawach tej grupy, organizowanych w l. 1947–8 na Politechn. Warsz. Grupa ta w r. 1955 przyjęła nazwę «Grupa Twórcza Zachęta»; S. brał udział w organizowanych przez nią wystawach. Dużą ekspozycję, prezentującą dorobek artystyczny całego życia, miał S. w Zachęcie w lecie 1957. W t.r. ukazały się drukiem jego wspomnienia Przy sztalugach i przy biurku (W.). Zmarł 14 I 1968 w Podkowie Leśnej, pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Był odznaczony m. in. Krzyżem Komandorskim Polonia Restituta (1926), Komandorią francuskiej Legii Honorowej (1930), fińskim Orderem Białej Róży.
W małżeństwie z Teodorą z Trenklerów (1881–1963) miał S. syna Zdzisława (1905–1918).
Prace S-ego ocalały tylko częściowo. Pracownie w Warszawie i «Zofiówka» w Zakopanem uległy spaleniu w czasie drugiej wojny światowej wraz ze znajdującymi się w nich obrazami. Obrazy i grafikę S-ego posiadają Muzea Narodowe w Krakowie i w Warszawie oraz Biblioteka Uniw. Warsz., a wiele jego dzieł jest w posiadaniu rodziny. W Bibliotece Uniw. Łódz. przechowywane są rękopisy i maszynopisy kilku niedrukowanych prac i artykułów S-ego. W posiadaniu rodziny znajduje się rękopis pamiętników z okresu 1953–68, stanowiący kontynuację drukowanych wspomnień.
Fot. w: Polskie życie artyst. w l. 1915–39; – Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Pol. Bibliogr. Sztuki; W. Enc. Powsz. (PWN); Współcz. Działacze Polit.; Swieykowski, Pam. Tow. Przyj. Sztuk Pięknych; Słownik artystów plastyków okręgu warszawskiego ZPAP, W. 1972; Thieme–Becker, Lexikon d. Künstler; Zagórowski, Spis nauczycieli; Boniecki J., Katalog fotografii z Archiwum Dokumentacji Mechanicznej i innych Archiwów Państwowych, W.–Ł. 1989; Katalog działu sztuki Powszechnej Wystawy Krajowej, P. 1929 s. 36; Katalog historycznej wystawy Legionów Polskich w Muzeum Narodowym w Krakowie, Kr. 1934 s. 20, 28; Katalog kolekcji obrazów Jana Skotnickiego, [Kr.] 1931; Katalog powszechnej wystawy Sztuki Polskiej we Lwowie, Lw. 1910 poz. 348–52; Katalog wystawy dzieł sztuki „Legiony Polskie”, Kr. 1916 s. 31–3; Katalog wystawy jesiennej TPSP we Lwowie, Lw. 1928 poz. 119; Katalog wystawy Legionów, Lw. 1934 s. 32, 39; Katalog wystawy Legionów Polskich, L. 1917 poz. 243–6; Katalog wystawy Legionów Polskich TZSP, W. 1917 s. 435; Katalog wystawy podhalańskiej, Lw. 1911 poz. 81–6; Przewodnik po wystawie TZSP nr 62, W. 1931 s. 5–6; Przewodnik po wystawie TZSP nr 96, W. 1934 s. 10–1; Remer J., Legiony w sztuce. Wystawa w Pałacu Sztuk Pięknych w Krakowie 1916, Kr. 1916 s. 83–6; Salon 1911–12. TZSP, W. 1911 poz. 243–4; Salon 1917. TZSP, W. 1917 poz. 156–8; 73 ogólnopolska jubileuszowa wystawa XXX-lecia grupy twórczej „Zachęta”, Kr. 1977; Wiercińska, Katalog prac TZSP; Żydzi polscy, Kr. 1989 s. 83; – [Breza A.] ab, TZSP w Warszawie, „Świat” 1913 nr 48 s. 13 (fot.); Bunikiewicz W., Wystawa Jana Skotnickiego, „Kur. Warsz.” 1934 nr 297 s. 17; Chajn L., Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, W. 1975; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., III; tenże, Sztuka Młodej Polski, W. 1963; Dziesięciolecie Polski Odrodzonej; Górska H., Lipiński E., Z dziejów karykatury polskiej, W. 1977; Hausbrandt A., Junior, „Kultura i Ty” 1979 nr 5 s. 41–4; Holzer J., Molenda J., Polska w I wojnie światowej, W. 1973; Kleczyński J., Ze sztuki F. Ruszczyca, J. Skotnickiego, „Kur. Warsz.” 1931 nr 73; Obchody 30-lecia Polski Ludowej, szkolnictwa artystycznego woj. warszawskiego, W. 1974 s. 32; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; toż, w l. 1915–39; toż, w l. 1945–60; Siedlecki F., Grafika polska w świetle krytyki zagranicznej, W. 1927 s. 11, 23; Walka o dobra kultury. Warszawa 1939–1945, W. 1970 I–II; Wallis M., Wystawy w Zachęcie, „Wiad. Liter.” 1934 nr 45; Weiss T., Legenda i prawda Zielonego Balonika, Kr. 1987; Wiercińska, Tow. Zachęty; – Brzeziński E., Wspomnienia z mojego życia, „Niepodległość” T. 5: 1932 s. 236; Dyplom i gramatyka p. Skotnickiego. Jeszcze o departamencie sztuki. Konieczność zasadniczej sanacji, „Wiad. Liter.” 1924 nr 24 s. 3; Krzywoszewski S., Długie życie, W. 1947 II 114–15; Mater. do Dziej. Akad. Sztuk Pięknych, II; Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, Kr. 1960; Ponury stan muzealnictwa polskiego. Wygodna śpiączka departamentu sztuki. Jak się marnują pieniądze publiczne, „Wiad. Liter.” 1924 nr 23; Wieczorkiewicz A., Pan Skotnicki, „Głos Prawdy” 1926 nr 147 s. 375; tenże, Rządy artystyczne, tamże 1926 nr 174 s. 811–12; – „Kraj” 1903 nr 44 s. 16; „Kur. Warsz.” 1900 nr 145, 1901 nr 22 wyd. por., nr 87 wyd. por.; „Myśl Narod.” 1931 nr 17; „Nowa Gaz.” 1918 nr 63; „Przegl. Kult.” 1957 nr 33; „Przekrój” 1968 nr 1190; „Sfinks” 1913 t. 24 z. 71 s. 333–4; „Spraw. Kom. TZSP” 1913 s. 5, 1918 s. 5, 1928 s. 9, 1931 s. 7, 27, 1933 s. 30, 1934 s. 27, 1935 s. 4, 1936 s. 4, 44, 1937 s. 49; „Spraw. Muz. Przemysłu i Rolnictwa w W.” 1937 s. 6–7, 23, 1938 s. 6–7; „Stolica” 1955 nr 35 s. 11; „Sztuka” 1911 nr 2/3 s. 164, 166; „Sztuka” (Lw.) 1911 z. 3 s. 144–7; „Sztuki Piękne” 1924 nr 1 s. 43, nr 4 s. 163, nr 7 s. 205, nr 8/9 s. 340, 1934 nr 9 s. 334; „Świat” 1906 nr 49, 1907 nr 38, 1908 nr 45, 1910 nr 51, 1911 nr 31, 49, 50, 1912 nr 51, 1914 nr 7, 1917 nr 15, 1923 nr 1, 15; „Tyg. Ilustr.” 1908 nr 50, 1910 nr 52, 1913 nr 45 (fot.), 1914 nr 17, 1917 nr 14; „Ziemia” 1910 s. 308; „Życie Pol.” 1914 nr 1; „Życie Warszawy” 1968 nr 15, 16, 17; – AAN: Karty ewidencyjne Prezydium Rady Min., sygn. 9; Arch. MKiS: Teczka akt personalnych nr 6243; Arch. paraf. rzymskokatolickiej Najśw. Marii Panny w Bobrownikach: Metryka chrztu nr 26/1879; B. Uniw. Łódz.: rkp. nr 5259–5266; CAW: sygn. MN z 20 XII 1932; IS PAN: Mater. do Słown. Artystów Pol.; – Informacje stryjecznego wnuka S-ego, Jana Skotnickiego z W. i materiały w jego posiadaniu (m. in. genealogia rodziny Skotnickich).
Stanisław Konarski